[[suggestion]]
Al-Qaida

Uppruni al-Qaida er óviss, margt bendir hins vegar til þess að hópurinn hafi sprottið upp í kjölfar stríðsins í Afganistan á sjöunda og áttunda áratugnum. Árið 1978 komst kommúnistastjórn til valda sem olli því að út braust stríð í landinu. Sovétríkin réðust inn til að styðja við kommúnistastjórnina. Margir múslímskir uppreisnarhópar söfnuðust saman og börðust gegn sovésku og afgönsku herjunum. Bandaríkin, sem vilja hindra útbreiðslu kommúnismans, studdu við múslímsku uppreisnarhópana, bæði hernaðarlega og fjárhagslega. Margir meðlimir hópanna voru strangtrúaðir múslímar sem vildu berjast gegn kommúnistastjórninni. Talið er að Bandaríkin og Sádí Arabía hafi saman eytt tæplega 40 milljörðum dollara í stríðið gegn kommúnistastjórninni í Afganistan. Mest fjármagn er talið hafa farið til Íslamska hópsins Hizb-e-Islami, undir forystu Gulbuddin Hekmatyar, sem í dag berjast við hlið Talíbana í Afganistan. Íslamistar sögðu stríðið gegn sovésku innrásinni vera Jihad, heilagt og lögmætt stríð gegn trúleysi og vantrú kommúnista. Stríðið kallaði að múslima alls staðar að úr heiminum í kjölarið, sérstaklega unga menn frá Sádí Arabíu, til að taka þátt í stríðinu Afganistan til hjálpar. Einn af þessum sádí-arabísku mönnum var Osama Bin Laden (fæddur 1957), leiðtogi al-Qaida.

Jafnvel þó að Sovétríkin hafi dregið sig út úr Afganistan árið 1989 héldu óeirðirnar áfram í mörg ár. Íslömsku öfgahóparnir litu á eftirgjöf kommúnista sem sigur og flestir lögðu niður vopn. Hinir yngstu og strangtrúuðustu héldu hins vegar baráttunni áfram í tilraun til að ná yfirráðum yfir Afganistan. Eftir margra ára skæruliðastríð tóku þeir völdin árið 1995 undir nafninu talibanar (nemar íslams). Auk talibana kom fram lauslegt bandalag lítilla öfgahópa sem leiddir voru af Osama Bin Laden, undir nafninu al-Qaida (bækistöðin). Bin Laden og aðrir leiðtogar í al-Qaida vildu efna til byltingar og hreinsa múslímska heiminn af öllum vestrænum áhrifum. Meðal annars studdi Bin Laden Íslamska jihadista sem ferðuðust til Bosníu til að berjast á móti Serbíu, og Íslamista sem börðust við Rússa í Kákasus. Þegar Omar al-Bahir ofursti framdi valdarán Íslamista í Súdan árið 1992 ferðuðust leiðtogar al-Qaida til Súdan, þar sem þeir komu á fót æfingabúðum og undirbjuggu aðgerðir næstu ára. Þeir vildu innleiða múslímska stjórn með Kóraninn sem einu lögin. Al-Qaida og Bin Laden héldu því fram að stærsta hindrunin fyrir slíkri þróun væru Vesturlönd og þá fyrst og fremst Bandaríkin.

Árið 1994 missti Bin Laden ríkisborgararétt sinn í Sádí Arabíu og var einnig formlega rekinn úr fjöldskyldu sinni þar. Þá þróaði hann náin tengsl við Íslamistahópa í Egyptalandi sem hófu stríð gegn stjórn Mubarak, forseta landsins.

Næstu árin urðu Bandaríkjamenn fyrir hryðjuverkaárásum víðs vegar um heiminn. Áhrif al-Qaida á þessar aðgerðir eru óviss. Margt bendir hins vegar til að hópurinn hafi átt þátt í bæði fyrstu árásinni á Tvíburaturnanna í New York 1993 og árásinni á bandaríska herþyrlu í Sómalíu sama ár. Árið 1996 sneru Bin Laden og aðrir al-Qaida leiðtogar til baka til Afganistan. Þar tók talibanastjórnin vel á móti þeim og aðstoðaði við uppbyggingu fleiri æfingabúða. Þar átti al-Qaida að þjálfa upp hermenn fyrir stríðið á móti Vesturlöndum og Bandaríkjunum. Óvíst er hversu margir fengu þjálfun í þessum búðum, en tölurnar eru frá 10.000 – 1.000.000.

Árið 1998 var Bin Laden í fyrsta sinn fyrir alvöru þekktur á Vesturlöndum. Hann og fjórir aðrir al-Qaida leiðtogar gáfu út fatwa (trúarlega sakfellingu) þar sem þeir halda því fram að það sé skylda hvers rétttrúaðs múslíma að drepa bandaríska ríkisborgara úti um allan heim. Næstu ár var al-Qaida viðriðið tvær hryðuverkaárásir gegn Bandaríkjunum. Árið 1998 voru sendiráð Bandaríkjanna í Kenía og Tansaníu sprengd. Tveimur árum seinna varð bandaríska herskipið USS Cole fyrir árás sjálfsmorðsárásarmanna frá Jemen. Það var þó fyrst eftir að hryðjuverkamenn tengdir al-Qaida rændu farþegaflugvélum og stýrðu þeim á Pentagon (Varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna), Tvíburaturnana og Pennsylvaníu 11. september 2001 að hópurinn varð þekktur út um allan heim. Það var eftir þessa árás sem forseti Bandaríkjanna, George W. Bush, lýsti yfir stríði gegn hryðjuverkum, í leit að þeim sem voru ábyrgir fyrir árásunum. Frá árinu 2001 hafa Bandaríkin og al-Qaida átt í stríði. Því sem áður var lauslegt bandalag lítilla öfgahópa var á Vesturlöndum lýst sem háþróaðri stofnun. Óvíst er hversu vel skipulagt al-Qaida er og var, en eitt er víst að samtökin eru mikilvæg fyrirmynd sambærilegra samtaka.

Bandaríkin ásamt fleiri vestrænum löndum, með samþykki öryggisráðs SÞ, réðust inn í Afganistan haustið 2001. Tilgangurinn var að handsama Bin Laden og steypa talibönum, stuðningsmönnum al-Qaida, frá völdum. Talíbanastjórnin féll stuttu seinna og með hjálp Norðurbandalagsins (e. Northern Alliance), sem barist hafði gegn Talíbanastjórn Afganistan frá árinu 1996, tóku Bandaríkin yfir höfuðborgina Kabúl á ekki meira en einum mánuði. Erfiðara reyndist að hafa uppi á Bin laden, en flestir al-Qaida leiðtogar flúðu og földu sig í fjöllunum á landamærum Pakistan og Afganistan.

Áframhaldandi stríð Bandaríkjanna gegn hryðjuverkum var ekki vel heppnað. Árið 2003 réðust Bandaríkin inn í Írak með það að markmiði að steypa Saddam Hussein af stóli. Bandaríkjamenn héldu því fram að Írak ætti gjöreyðingarvopn og væri í samstarfi við al-Qaida. Engin af ásökununum var staðfest. Innrásin hefur verið dæmd ólögleg og mörg Evrópulönd neita að viðurkenna hana. Auk þess gaf innrásin meðlimum al-Qaida nýjar ástæður til að berjast gegn Bandaríkjunum. Eftir innrásina hafa hermenn frá al-Qaida verið viðriðnir fjölda hryðjuverkaárása í Írak, bæði stríðsárásir og sjálfsmorðsárásir.

Eftir innrásina í Írak breyttist hlutverk al-Qaida. Áður fyrr einblíndu samtökin á þjálfun einstaklinga til hreinna hryðjuverka. Í seinni tíð hefur aukin áhersla verið á beinan hernað. Það er óvísst hversu vel skipulögð samtökin voru á árunum eftir að leiðtogar al-Qaida flúðu frá Afghanistan. Þó telja flestir sem þekkja til samtakanna að tekist hafi að halda einhvers konar tengiliðaneti hryðjuverkamanna um heim allan, sem ef til vill hefur verið innblásin af hugsjónum al-Qaida fremur en stjórnað beint af Bin Laden sjálfum. Stríðsmenn frá öllum heiminum hafa ferðast til Pakistan og Afganistan til að hljóta þjálfun í að berjast gegn bandaríska hernum í Írak. Að auki var staðið fyrir hryðjuverkaárásum á Spáni og í Bretlandi á árunum 2004 og 2005, en þau lönd eru nánir bandamenn Bandaríkjamanna. Í kjölfar þessara árása féll almennur stuðningur við stríðið í Írak gríðarlega í þessum tveimur löndum.

Ekki eru til nákvæmar upplýsingar um hvað al-Qaida hefur staðið að baki mörgum hryðjuverkaárásum. Auk eigin árása hafa gerðir hópsins verið innblástur fyrir aðra hryðjuverkamenn og nokkrir litlir hryðjuverkahópar með sömu markmið lýsa því yfir að þeir hafi tengsl við al-Qaida. Eftir hryðjuverkaárásirnar 11. september 2001 varð al-Qaida þekkt um allan heim. Í sumum múslímskum löndum eru samtökin orðin mikilvægt fordæmi um það hvernig berjast megi gegn vestrænum áhrifum. Á stórum hluta Vesturlanda er litið á al-Qaida sem ógn. Bin Laden náði þar með mikivægu markmiði: Að skipta heiminum í tvo hluta eftir ólíkum trúarbrögðum.

Átökin á milli al-Qaida og Bandaríkjanna má setja í samhengi við virka utanríkisstefnu Bandaríkjanna. Eftir fall Sovétríkjanna í byrjun níunda áratugarins standa Bandaríkin eftir sem eina stórveldi heims. Bandaríkin eru upptekin af því að verja eigin hagsmuni í stórum hluta heims og hafa komið upp herstöðvum í öllum heimsálfum. Stuðningur Bandaríkjamanna við Ísrael og hegðun þeirra í löndum eins og Írak og Afganistan hefur gert landið að aðalóvini margra múslímskra hópa.

Trúarleiðtogar múslima hafa flestir tekið ákvörðun um halda sig í fjarlægð frá al-Qaida og aðferðum samtakanna. Meintar tilraunir samtakanna til að hefja skipulagða borgarastyrjöld í Írak hafa einnig verið óvinsælar. Á sama tíma hafa margir fyrrverandi leiðtogar al-Qaida verið fangelsaðir eða myrtir í átökum við Bandaríkjamenn. Þann fyrsta maí árið 2011 opinberaði Barack Obama andlát Osama bin Laden, og samkvæmt heimildum var bin Laden myrtur af hópi bandarískra sérsveitarmanna í Pakistan. Staðfesting á að líkið hafi verið af bin Laden á að hafa farið fram með samanburði á DNA úr líkinu og DNA úr systur bin Ladens. Samkvæmt heimildum bandaríska hersins var líkið svo „grafið á sjó.“

Eftir dauða Osama bin Ladens hefur Ayman al Zawairi tekið við forystu al-Qaida. Hinn rúmlega 60 ára gamli leiðtogi kemur úr auðugri fjölskyldu frá Egyptalandi, hefur mikla menntun og starfaði beint undir bin Laden til dauða hans. Al-Zawahiri hefur oft verið nefndur heilinn á bakvið al-Qaida, en er sagður skorta persónutöfrana sem bin Laden hafði.

Átökin á milli al-Qaida og Bandaríkjanna eru viðbót við nýja hnattræna stefnu: sífellt færri átök eiga sér stað á milli landa heims, en fjöldi átaka innan ríkja hefur aukist. Átökum á milli landa lýkur oftast með friðarsamningum eða sigri annars aðilans á hinum. Átök innan ríkja hafa oft enga greinilega byrjun eða enda og oft berjast hópar eða samtök sem hafa engan opinberan leiðtoga. Þessi þróun er ný ógn og hefur breytt möguleikunum til að fást við átök. Þetta gerir það að verkum að sérstaklega erfitt er að fá skýra mynd af afleiðingum þessara átaka og hvernig þau koma til með að þróast í framtíðinni.

  • Svæði við þekkjum nú sem Tyrkland, Sýrland og Írak voru lengi hluti af miklu stærri pólitísku, félagslegu og trúarlegu veldi, sem hét Ottómanveldið eða Tyrkjaveldi. Ottómanveldinu var stjórnað af Súnni-múslima Tyrkjum sem réðu ríkjum yfir Aröbum, Kúrdum og öðrum frá árinu 1299 allt að lokum seinni heimstyrjaldarinnar. Tyrkland var stofnað árið 1924, byggt á því sem eftir stóð af Ottómanveldinu. Svæði við þekkjum í dag sem Íran og Afganistan voru ekki hluti af Ottómanveldinu.

  • Fyrri heimstyrjöldin tók sinn toll á Ottómanveldinu sem þá þegar var orðið veikburða. Evrópuríki gripu tækifærið og tóku yfir stór landsvæði fyrrum Ottómanveldisins. Þegar Evrópuríkin samþykktu ný landamæri yfirráðasvæða sinna í Mið-Austurlöndum lentu Kúrdar í fjórum mismunandi löndum: Tyrklandi, Sýrlandi, Írak og Íran. Þetta varð upphafið á kúrdískri sjálfstæðisbaráttu. Kortið sýnir svæði þar sem fjölmennir hópar Kúrda búa. Það nær yfir nokkur landamæri og er oft kallað Kúrdistan.

  • Frakkland og Bretland stofnuðu nýlendur á mikilvægum svæðum í Mið-Austurlöndum. Ríkin teiknuðu upp ný landamæri og skiptu svæðinu sín á milli. Egyptaland hafði þá þegar verið fleiri áratugi undir breskri stjórn.

  • Seinni heimstyrjöldin varð til þess að Frakklandi og Bretlandi var ómögulegt að varðveita heimsveldi sín. Nokkur af núverandi ríkjum í Mið-Austurlöndum voru stofnuð eða hlutu sjálfstæði á þessu tímabili:

    - Líbanon árið 1943

    - Sýrland árið 1944

    - Jórdanía árið 1946

    - Ísrael árið 1948

    - Egyptaland árið 1952

  • Árið 1951 varð Mohammad Mossadeq fyrsti lýðræðislega kjörni leiðtogi Írans. Lýðræðisþróun landsins ógnaði vestrænum olíuhagsmunum í Íran. Árið 1953 tóku Bretland og Bandaríkin því þátt í að koma Mossadeq af stóli og gáfu svo einræðisherranun Shah Palaví, sem var hliðhollur vesturríkjum, völdin. Valdaránið árið 1953 hafði slæm áhrif á viðhorf Írana til vesturvelda og stuðlaði óbeint að íslömsku byltingunni í Íran árið 1979. Myndin sýnir stuðningsmenn Mossadeq koma saman í Teheran árið 1952. Mynd: Wikimedia Commons

  • Árið 1958 tókst Írökum það sem Írönum hafði mistekist fimm árum áður, þ.e. að losa sig við konungsveldið sem hafði verið stutt af Bretum og Bandaríkjamönnum. Írak varð nú sjálfstætt ríki. Írakar höfðu orðið fyrir miklum áhrifum af byltingu í Egyptalandi árið 1952, þar sem hugmyndafræðin var Arabísk þjóðernishyggja og and-heimsvaldastefna. Ein helsta ástæða byltingarinnar árið 1958 var að tveimur árum áður hafði Írak verið neytt til þess að styðja Bagdad-sáttmálann og breska innrás í Egyptalandi árið 1956.

  • Að undanskildu Tyrklandi reyndu Miðausturlönd að mestu að vera hlutlaus á tímum kalda stríðsins (1947-1991). Þrýstingur frá stórveldum reyndist svo mikill að í raun þurftu ríkin að velja sér hlið. Sambandið gat þó breyst með tímanum. Mörg landanna fóru frá því að styðja vesturveldi til Sovétríkjanna. Kortið sýnir hvaða hlið hin ýmsu ríki studdu árið 1970.

  • Sýrland fékk sjálfstæði frá Frakklandi árið 1944. Árið 1970 stóð Hafez al-Assad (hann situr á stól á myndinni) fyrir valdaráni í Sýrlandi með aðstoð hersins og sýrlenska Ba'ath stjórnmálaflokksins. Sonur hans, Bashar al-Assad (annar frá vinstri á myndinni), tók yfir árið 2000 og er enn forseti Sýrlands. Photo: Wikimedia Commons

  • PKK eru pólitísk og hernaðarleg samtök Kúrda, aðgerðir samtakanna eru aðallega í Tyrklandi. PKK hafa verið helstu samtök Kúrda í baráttunni gegn Tyrklandi. Hægt er að lesa meira um baráttu Kúrda hér.

  • 1) Íslömsk bylting í Íran.

    2) Sovétríkin ráðast inn í og hertaka Afganistan.

    3) Saddam Hussein verður forseti Írak, þetta leiðir til stríðs milli Íraks og Íran ári síðar.

  • Valdatíma Shah Pahlavi í Íran lauk við byltingu Íslamista árið 1979. Nýjir valdhafar, með trúarleiðtogann Ayatollah Khomeini í fararbroddi, lögðu áherslu á trúarbrögð í stjórnmálastefnu sinni. Nýtt einræðistímabil tók við, nú óháð vestrænum áhrifum. Hægt er að lesa meira um Íran hér. Myndin sýnir málverk af Khomeini á vegg í Teheran. Mynd: Kamyar Adl / Flickr.

  • Sovétríkin réðust inn í Afganistan til að reyna að bjarga einræði kommúnista í landinu. Andstaða við innrás Sovétríkjanna, þekkt sem Mujahedin, fékk mikinn alþjóðlegan stuðning, þ.m.t. frá Bandaríkjunum, Pakistan og Kína. Osama bin Laden (sjá mynd) var meðal erlendra bardagamanna sem ferðuðust til Afganistan til að leiða hið svokallaða heilaga stríð gegn kommúnisma. Þetta var upphafið á stofnun al-Qaida. Mynd: Hamid Mir/Canada Free Press

  • Ári eftir að Saddam Hussein varð forseti Íraks réðist ríkið á Íran. Um 30 lönd studdu hernaðinn, oft í formi aðstoðar við bæði ríkin samtímis. Helstu áhrifavaldar voru Sovétríkin, Bandaríkin, Frakkland og Kína. Írakar fengu meirihluta aðstoðarinnar en hluti hennar var fyrir þróun gereyðingarvopna. Stuðningur Bandaríkjanna við Írak í stríðinu hafði neikvæð áhrif á samskipti Bandaríkjanna og Íran. 

  • Í Írak-Íran stríðinu gerðu Írakar einnig árásir á Kúrda í Norður-Írak. Ofbeldið gegn Kúrdum (og öðrum minnihlutahópum í Írak), sem hefur kallast Anfal-herferðin, stóð í nokkur ár og náði hámarki árið 1988. Noregur, ásamt fleiri ríkjum og alþjóðasamtökum, hafa viðurkennt grimmdarverkin gegn Kúrdum sem þjóðarmorð. Milli 50.000 og 100.000 manns voru drepnir, meðal annars með notkun efnavopna.

  • Við innrás Íraks inn í Kúveit í ágústmánuði árið 1990 þótti Sádi-Aröbum sér ógnað. Osama bin Laden bauðst til þess að verja Sádi-Arabíu og heilögu borgirnar Mekka og Medínu með "heilögum hermönnum" sínum. En Sádi-Arabía hafnaði tilboði bin Laden og bauð í staðinn herafla Bandaríkjanna inn í landið. Þetta hafði áhrif á pólitískar skoðanir bin Laden og varð síðar til þess að al-Qaida beindi sóknarleik sínum að Bandaríkjunum. Persaflóastríðið endaði með því að alþjóðaher undir forystu Bandaríkjanna, með umboði Sameinuðu þjóðanna, hrakti Íraka aftur til Bagdad í byrjun árs 1991.

  • Eftir Persaflóastríðið samþykkti Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna viðskiptabann gegn Írak. Bandaríkin og Bretland tryggðu að viðskiptabann Sameinuðu þjóðanna var í gildi fram til ársins 2003. Á þessu tímabili voru einnig gerðar loftárásir á Írak. Viðurlög Sameinuðu þjóðanna höfðu alvarleg áhrif á líf óbreyttra borgara og voru harðlega gagnrýnd af fjölda landa. UNICEF áætlar að nokkur hundruð þúsund börn hafi látist vegna þessara viðurlaga. Myndin sýnir fastafulltrúa Íraks hjá Sameinuðu þjóðunum gagnrýna Bandaríkin og Bretland í öryggisráðinu. Mynd: UN Photo / Evan Schneider.

  • Við fall Sovétríkjanna misstu sovésk stjórnvöld í Afganistan völdin árið 1992. Við tók borgarastyrjöld þar sem ólíkir stríðsherrar kepptu sín á milli um völdin. Íslamistahópurinn Talíbanar sigruðu og réðu Afganistan frá 1996 til 2001. Afganistan var á þessu tímabili starfsstöð Osama bin Laden og al-Qaida.  Í herbúðum al-Qaida voru hermenn þjálfaðir til þess að vera framlína Talibana (hægt er að lesa meira um al-Qaeda hér). Myndin sýnir bók eftir Malala Yousafzais, stúlku sem var skotinn af talíbönum fyrir að hafa krafist skólagöngu fyrir stelpur. Hún hlaut friðarverðlaun Nóbels árið 2014. Mynd: Flickr / Jabiz Rais Dana.

  • Hryðjuverkaárásirnar á Bandaríkin 11. september 2001 urðu upphafið á utanríkisstefnu Bandaríkjanna sem hefur verið nefnd stríð gegn hryðjuverkum (e. war on terror). Markmiðið var að uppræta hryðjuverkanet al-Qaeda, ásamt öllum þeim sem studdu samtökin. Stjórn talibana í Afganistan var fyrst á lista Bandaríkjanna yfir al-Qaeda stuðningsmenn og gerðu því Bandaríkin og Bretar innrás í landið í októbermánuði árið 2001 (hægt er að lesa meira um stríðið í Afganistan hér).

  • Írak var næsta skotmarkið í stríðinu gegn hryðjuverkum. Bandaríkin, ásamt bandamönnum þeirra, réðust inn landið, sem er ríkt af olíulindum, án samþykkis Sameinuðu þjóðanna. Bandaríkin héldu því fram að í Írak væri að finna gereyðingarvopn og að ríkisstjórnin styddi al-Qaeda, en náðu ekki að sannreyna ásakanirnar. Stjórn Saddams Husseins í Írak féll í kjölfar ólöglegrar innrásarinnar. Eftir innrásina hefur ekki tekist að koma á langvarandi friði í landinu (hægt er að lesa meira um stríðið í Írak hér). Myndin sýnir bandarískan hermann við yfirtöku Bagdad árið 2003 að hylja höfuð styttu af Saddam Hussein með bandarískum fána. Mynd: Laurent Rebours / Flickr.

  • Vorið 2011 brutust út miklar uppreisnir í nokkrum löndum arabaheimsins. Mótmælahreyfingar sem miðuðu að því að breyta stjórnkerfinu í hverju landi, oft með áherslu á mannréttindi, stóðu fyrir þeim. Fyrstu mótmælin gegn einræðisvöldum veittu almenningi í nágrannalöndum innblástur, en niðurstöður hreyfinganna urðu ólíkar. Í Sýrlandi urðu friðsöm mótmæli að lokum að upphafi ofbeldisfullrar borgarastyrjaldar (hægt er að lesa meira um arabíska vorið hér). Myndin sýnir mótmæli á Tahrir-torginu í Egyptalandi árið 2011. Mynd: Lilian Wagdy / Wikimedia Commons.

  • Sýrland á í mikilvægum samskiptum á ólíkum sviðum við fjöldamörg lönd. Því hafa bæði ríkisstjórn Assad og uppreisnarmenn hlotið virkan stuðning annarra ríkja. Assad stjórn hefur til að mynda fengið stuðning frá Rússlandi, Íran og Hezbollah samtökunum í Líbanon. Uppreisnarmenn hafa fengið stuðning frá Bandaríkjunum, Tyrklandi, Katar og Sádi Arabíu (hægt er að lesa meira um borgarastyrjöldina í Sýrlandi hér). Borgarastyrjöldin í Sýrlandi hefur styrkt samtökin IS.

  • IS, sem stendur fyrir Íslamska ríkið, er hryðjuverkahópur íslamista sem ræður stórum svæðum í Írak og Sýrlandi. Í júní árið 2014 lýstu samtökin yfir stofnun ríkis á þessu landsvæði. Ríkið er ekki viðurkennd á alþjóðavettvangi, en heldur völdum með hervaldi. Tilkomu IS, sem eru sunni múslimar, má að hluta til útskýra með mismunun sem sunni múslimar í Írak hafa orðið fyrir eftir að ríkisstjórn Saddam Hussein féll árið 2003 (hægt er að lesa meira um IS hér).